Tropem osadnictwa mennonickiego w dolinie Wisły

Abstract

W opracowaniach na temat osadnictwa holenderskiego nad Wisłą upowszechniła się opinia, że domy drewniane w dolinie Wisły z końca XVIII i XIX wieku są domami mennonitów, związanymi z niderlandzką tradycją budowlaną XVI wieku. W rzeczywistości wszystkie materialne ślady pierwszego etapu osadnictwa mennonickiego zniknęły dawno temu. W XVIII wieku, zwłaszcza po pierwszym rozbiorze Polski, wielu mennonitów odeszło i zastąpili ich niemieccy osadnicy wyznania ewangelickiego. Ci, którzy zdecydowali się pozostać w dolinie Wisły, stracili przywileje gwarantowane prawem holenderskim i zostali zasymilowani. Drewniane domy, potocznie zwane „holenderskimi”, zachowane do dziś w dolinie Wisły, są zrębowymi, szerokofrontowymi chałupami na rzucie litery T, z podcieniem na słupach (4-9). Domy tego typu mają proweniencję frankońską i pojawiły się w dolinie Wisły wraz z niemieckimi osadnikami w XVIII wieku. W nowych warunkach lokalnych osadnicy niemieccy zastąpili konstrukcję szkieletową ścian – zrębową. Zachowane domy pochodzą z XIX wieku. Tylko jeden – w Chrystkowie (pow. Świecie) – jest z końca XVIII wieku. Nie wiemy nic o domach budowanych w dolinie Wisły w XVIXVIII wieku. Możliwe, że były to domy wąskofrontowe z podcieniem szczytowym (takie jak dom w Gdańsku-Lipcach z 1572 roku), stawiane w zagrodach z wolno stojącymi budynkami. Ten typ domu prawdopodobnie ukształtował się i rozwinął w XIV wieku, w czasie intensywnej akcji osadniczej, prowadzonej przez zakon krzyżacki w Prusach i na Żuławach. Z kolei mennonici wykorzystali lokalny typ domu i model zagrody. Stara tradycja budowlana wywodząca się ze średniowiecza, zanikła po wojnach, na początku XVIII wieku. Domy z XIX wieku w dolinie Wisły są związane zarówno z wpływami obcymi, jak i przepisami państwa pruskiego.